Етістік. (не істеді?қайтті? не қылды?)
1)Тұлғасына қарай:
Негізгі е.-қимылдыы білдіретін төл етістік.
Туынды е.-түбір е.-ке не басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған.
2)Құрамына қарай:
Дара е.-бір ғана түбірден (негізгі не туынды) тұрады.
Күрделі е.-кемінде екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады.
3)Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:
Болымды е.-іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіреді.
Болымсыз е.-іс-әрекеттің болмауын білдіріп, етістікке –ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе
жұрнақтарының жалғануы не жоқ,емес сөздердің тіркесуі арқылы жасалады.
4)Мағынасына қарай:
1)Салт е.-өзінің алдында т.септігіндегі сөзді қажет етпейді.
2)Сабақты е.-алдындағы сөздің т.септігінде тұруын қажет етеді.
Мағыналық ерекше түрлері:
1)Есімше-бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.
Қызметі:
Есімдерше түрленіп есім қызметін, жіктеліп етістік қызметін атқарады.
Жұрнақтары:
-ған,-ген,-қан,-кен (бұрынғы өткен щақ);
-ар,-ер,-р (болжалды келер шақ);
-атын,-етін,-йтін,-йтын (ауыспалы өткен шақ);
-мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек (мақсатты келер шақ);
Сөйлемдегі қызметі:
1.Бастауыш-атау септігінде тұрса;
2.Толықтауыш- атау не ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып
тұрса;
3.Анықтауыш-ілік септігінде не зат есіммен тіркессе;
4.Пысықтауыш-Б.Ж.Ш.К.септіктерінде келіп не көмекші есіммен, септеулік
шылаулармен тіркессе:
5.Баяндауыш-жіктелсе;
2)Көсемше-бірде үстеудің,бірде етістіктің қызметін атқарады.
Қызметі:
Істің жай-күйін білдіріп, үстеу қызметін, жіктіліп не көмекші е.-пен тіркесіп,
қимылды білдіріп, етістік қызметін атқарады.
Жұрнақтары:
-а,-е,-й (ауыспалы осы не ауыспалы келер шақ);
-ып,-іп,-п (бұрынғы өткен шақ);
-ғалы,-гелі-қалы,-келі;
Сөйлемдегі қызметі:
1.Пысықтауыш-іс-әрекеттің түрлі күйін білдірсе;
2.Баяндауыш- күрделі етістіктің құрамында болса;
Етіс-іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді.
1)Өздк етіс-қимылды орындаушы өзі істейді.
Жасалуы:
-ын,-ін,-н;
-лан,-лен,-дан,-ден,-тан,-тен;
-ырқан,-іркен,-сын,-сін
2)Өзгелік етіс-қимылды өзгеге орындатқызады.
Жасалуы:
-дыр,-дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір;
-ғыз,-гіз,-қыз,-кіз;
-т,-сет;
3)Ырықсыз-қимылдың орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай
көрінеді.
Жасалуы:
-ыл,-іл,-л;
-ын,-ін,-н;
-лын,-лін,-ныл,-ніл;
4)Ортақ етіс-қимылды орындаушы біреумен бірлесіп істейді.
Жасалуы:
-ыс,-іс,-с
-лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес;
Етістік шақтары-іс-қимылдың уақытын тілдіретін етістік тұлғасы.
1)Осы шақ-сөйлеп тұрған кездегі қимылды білдіреді.
1.Нақ осы шақ-дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді.
-Жалаң н.о.ш.- жатыр,тұр,жүр,отыр салт етістіктерінің жікктелуі арқылы.
-Күрделі н.о.ш.-(-а,-е,-й,-іп,-п,), (жатыр,отыр,жүр, тұр)+жіктік жалғауы
2.Ауыспалы осы шақ-күнделікті дағдылы болып жатқан қимылды білдіреді.
Етістік+(-а,-е,-й)+жіктік жалғауы.
2)Келер шақ-сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын қимылды білдіреді.
1.Болжалды келер шақ-қимылдың болашақта болатының дәл айтпай, болжалдап қана
білдіреді.
Етістік+(-ар,-ер,-р)+ жіктік жалғауы.
2.Мақсатты келер шақ-қимылдың келешекте мақсат етілі орындалатының білдіреді.
Етістік+(-мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек)+(-шы,-ші)+жіктік жалғауы
3.Ауыспалы келер шақ-алдағы уақытта болатын қимылды білдіреді.
Етістік+(-а,-е,-й) +жіктік жалғауы
3)Өткен шақ-сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен қимылды білдіреді.
1.Жедел өткен шақ-қимылдың жуық арада болғанын білдіреді.
Етістік+(-ды,-ді,-ты,-ті)+жіктік жалғауы
2.Бұрынғы өткен шақ-қимылдың жалпы болғанын білдіреді.
Етістік+(-ған,-ген,-қан,-кен,-ып,іп,-п)+жіктік жалғауы
3.Ауыспалы өткен шақ-сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды
білдіреді.
Етістік+(-атын,-етін,-йтін,-йтын)-жіктік жалғауы.